(Михаил Перевалкин асаилĕвĕнчен)

Аслă Отечественнăй вăрçă тискерлĕхне фронтра тăшмана хирĕç çапăçакансем кăна тỹсмен, тылра ырми-канми тăрăшакансем те хаяр вăрçă куçĕнчен пăхнă. Уйрăмах ачасене йывăр килнĕ, вĕсем выçăллă-тутăллă пурăннă пулин те май пур таран вĕренме тăрăшнă, çав хушăрах аслисемпе тан ĕçленĕ. Вăрçă нушине тỹснисем пурнăçран уйрăлсах пыраççĕ, апла пулин те вĕсен асаилĕвĕсем упранаççĕ. Паян сире Михаил Перевалкинăн асаилĕвĕсемпе паллаштарасшăн.

Кĕнеке çине çырнăшăн

1937-1941 çулсенче эпĕ Ишеккассинчи пуçламăш шкулта вĕрентĕм. Вăрçă пуç-ланнă çул Хĕрлĕ Чутай шкулне 5-мĕш класа вĕренме куçрăм.

Вĕренме хуть те мĕнле çанталăкра та çỹреттĕмĕр. Хĕллехи вăхăтра классенче сивĕччĕ.

Пĕлỹ илме çăмăл марччĕ - кĕнекесем те, тетрадьсем те, кăранташ-чернил таврашĕ те çукчĕ. Тетрадьсем пулманран кĕнекесем çине çыраттăмăр. Эпĕ, тĕслĕхрен, Сталинăн "Вопросы ленинизма" кĕнекинче çырма пуçларăм - çак кĕнеке страницисем шурă тĕслĕччĕ, çырма лайăхчĕ. Анчах та ку кĕнеке çине нумаях çыраймарăм - мана контрразведка офицерĕсем "алăран ярса илчĕç", Сталин кĕнекисем çине çырма юраманни пирки мана та, аттепе аннене те ăнлантарчĕç.

1941 çулхи кĕркунне атте вăрçа кайрĕ. Эпир килте пиллĕкĕн юлтăмăр. Хĕллехи каникул вăхăтĕнче эпĕ йывăр чирлекен анне вырăнне вăрман касма çỹрерĕм. Малтанах мана, ытла çамрăк тесе, бригадăна илес-шĕн марччĕ, анчах та кайран, эпĕ мĕнле ĕçленине курсан, ытти бригадăсене те чĕнме пуçларĕç.

Çуркуннехи тата çуллахи каникулсем вăхăтĕнче "Великан" колхозра ĕçлеттĕм: вăкăрсемпе е лашасемпе çĕр сухалаттăм, утă çулаттăм, тырă выраттăм.

Пуçтарса илнĕ тырра Çĕмĕрлене илсе каяттăмăр. Пĕр харăс темиçе лав пыратчĕç, малти лавĕ çине "Пĕтĕмпех фронт валли, пĕтĕмпех çĕнтерỹ валли" тесе çырнăччĕ. Тырăпа Çĕмĕрлене ватă арçынсемпе хĕрарăмсем тата ачасем каяттăмăр. 70 килограмм таякан михĕсене йăтма тиветчĕ.

Çĕрле чавнă окоп

Вăрçă вăхăтĕнче фронтра çапăçакансене кăна мар, тылра ĕçлекенсене те çар трибуналĕпе хăратнă. Колхозра ĕçлекенсен те "сире çар трибуналĕпе суд тăвĕç" тенине тăтăшах илтме тиветчĕ. Дисциплина тени питĕ çирĕпчĕ.

Атте вăрçа кайнине пăхмасăрах анне строительство ĕçĕсене вĕçлемен хамăрăн çурта туса пĕтерме шутларĕ. Ку ĕçе вĕçне çитерме питĕ йывăр пулчĕ, чăрмавсем тухсах тăчĕç. Çавăнпа та анне чирлеме пуçларĕ, вырăнпах выртатчĕ.

1942 çулта Сăр хĕрринче окопсем чавма пуçларĕç. Пур колхозникăн та, çав шутра манăн аннен те, пĕрер пысăк окоп чавмаллаччĕ. Камăн хăш тĕлте чавмаллине бригадир хушаматсене кăтартсах паллă туса тухнăччĕ. Кашни хăйĕн окопне чавсан вĕсем витĕр утса тухма пулмаллаччĕ.

Пирĕн бригадăри колхозниксем Сăр хĕр-ринче икĕ кун ĕçленĕ хыççăн бригадир яла килсе окоп чавма кайманнисем патне çỹреме пуçларĕ. Пирĕн пата та çитрĕ, аннене пĕр тăхтаса тăмасăр Сăр хĕрне ĕçлеме кайма хушрĕ, çар трибуналĕпе хăратрĕ. Анне макăрма пуçларĕ, хăй чирлени пирки каларĕ. Бригадир ăнланасшăн пулмарĕ, тепĕр куннех ĕçлеме пуçламалли пирки каларĕ.

Анне макăрма чарăнманнине кура эпĕ никама систермесĕр аттен кĕрĕкне, çăматă тăхăнтăм та колхоз правленийĕ патне тухса утрăм. Унта шăпах Сăр хĕррине апат-çимĕç илсе кайма хатĕрленнĕ лав тăратчĕ. Эпĕ çав лавпа Сăр хĕррине çитрĕм. Тĕттĕмленме пуçланăччĕ ĕнтĕ. Анне хушаматне çырнă вырăна шыраса тупрăм та, колхозниксем ĕç вĕçлесе çывăхри яла кайиччен пытанса ларнăскер, ĕçе пуçăнтăм.

Бригадăри çынсем хурса хăварнă кĕреçе-пуртă таврашĕпе усă курса эпĕ, 13 çулхискер, окоп чавма пуçларăм. Анне ячĕпе уйăрнă лаптăкăн икĕ айккипе те окоп чавнăран мана ĕçлеме йывăрах пулмарĕ - шăннă çĕр çăмăлрах касăлатчĕ.

Çĕрĕпех ĕçлерĕм. Пĕчченех пулнăран хăрушăччĕ, пытармастăп. Инçех мар кашкăрсем ỹлени те илтĕнетчĕ, çавăнпа та эпĕ вучах чĕртрĕм, ăна çĕрĕпех çунтартăм.

Ирхине бригадир Сăр хĕррине çитрĕ те окопсене пăхса çаврăнчĕ. Аннен ячĕ тĕлĕнче чавнине курчĕ те чарăнса тăчĕ, аллисене шарт! çапса кăшкăрсах ячĕ: "Мĕнле тĕлĕнтермĕш ку? Кам çын нормине алтнă?"

Эпĕ тĕмсем хушшинчен тухрăм та окопа çĕр каçа хам чавнине каларăм. Бригадир ман çине кăшкăрма пуçларĕ: "Эсĕ мĕн, сана пула мана çар трибуналĕ суд тутăр тетĕн-им? Кам сана кунта аслисемсĕр юлма ирĕк пачĕ? Кунта пĕччен юлма юрамасть!"

Пирĕн тавра колхозниксем пухăнчĕç, мĕн пулнине сỹтсе явма тытăнчĕç. Бригадир та кăшт лăпланчĕ курăнать, мана хăйĕн патне чĕнсе илчĕ те ыталарĕ: "Юрать, ĕçне тунă, халь ĕнтĕ нимĕн те тăваймăн. Санран лайăх çын пулать". Мана пĕр лав çине ларса киле кайма хушрĕ.

Киле çитсен эпĕ аннене окоп чавса унăн нормине пурнăçланине пĕлтертĕм. Анне мана каламасăрах тухса кайнăшăн ятласа та илчĕ - вĕсем мана çухатнă иккен, тем пулнă пуль тесе пăшăрханма та пуçланă. Хăй вара окоп чавассипе нормăна пурнăçланăшăн савăнчĕ.

Кăшт каярахпа эпир, ял Канашĕн йышăнăвĕпе килĕшỹллĕн, хамăрăн анкартинче те Сăр хĕрринчи евĕр окоп чаврăмăр - тăшман вĕçсе килсе бомбăсем пăрахма пуçлас-тăк тарса пытанмашкăн.

7-мĕш класс пĕтереймерĕм

1944 çулхи хĕлле эпĕ 7-мĕш класра вĕренеттĕм. Вăл вăхăтра пире уроксем хыççăн шкул территорийĕнче хурал тăрататчĕç. Пĕррехинче манăн та хурал тăмалли вăхăт çитрĕ. Уроксем хыççăн Хĕрлĕ Чутайран Ишеккассине кайса апатлантăм та пашалу илсе каялла шкула тухса утрăм. Çăматăпа инçе çула утнăран манăн ура, çăм нуски тăхăннă пулин те, йĕпенчĕ. Апла пулин те эпĕ йывăçран касса тунă пăшалпа хурал тăтăм. Икĕ сехет тăраттăмăр та тепĕр икĕ сехет çывăраттăмăр. Çĕр каçа çапла тăнăран манăн урасем питĕ шăнчĕç. Пĕр вырăнта тăман пулин те - утса та, сиксе те, ташласа та пăхрăм - урасем ăшăнаймарĕç...

Тепĕр кунне вара эпĕ урокрах çывăрса кайнă. Мана вĕрентекен вăратрĕ те киле кайма хушрĕ. Киле çитрĕм те ăшăнма кăмака çине хăпарса выртрăм. Выртрăм та - тепĕр виçĕ уйăхсăр унтан анаймарăм. Питĕ йывăр чирлерĕм. Çапла вара 7-мĕш класс вĕренсе пĕтереймерĕм.

Сывалсан каллех колхозра ĕçлеме пуç-ларăм. Унта ĕçлекенсене кашни кун 400 грамм çăкăр паратчĕç.

Тепĕр вĕренỹ çулĕнче эпĕ каллех 7-мĕш класа кайрăм. Вăл вăхăта вăрçă пĕтнĕччĕ ĕнтĕ.

Çĕнтерỹ пирки мĕнле пĕлнине те астăватăп. Эпир Фома Михайловичпа уйра вă-кăрсемпе çĕр сухалаттăмăр. Кăнтăрлахи апат вăхăчĕ çитсен пире апат килсе пачĕç те вăрçă вĕçленни пирки каларĕç. Эпир савăннипе сикме пуçларăмăр. Кайран колхоз правленийĕ патне кайрăмăр. Унта халăх питĕ йышлă пухăннăччĕ - пĕрисем йĕреççĕ, теприсем савăнаççĕ, ташлаканни те, юрлаканни те пурччĕ. Çурçĕрчченех савăнчĕç ял çыннисем...

СПРАВКА

Михаил Ильич Перевалкин 1929 çулта Ишеккасси ялĕнче çуралнă, вăрçă вăхăтĕнче шкулта вĕреннĕ, колхозра ĕçленĕ. Вăрçă хыççăн та, 1949 çулччен, "Великан" колхозра тимленĕ.

Вăрçă вăхăтĕнче колхозра ĕçленĕшĕн Михаил Перевалкина "За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов" медальпе наградăланă.

1949-1952 çулсенче салтакра пулнă, хыççăн Шупашкарта кĕнеке лавккинче тăрăшнă. 1958-1963 çулсенче куçăмсăр майпа суту-илỹ институтĕнче вĕреннĕ, экономист дипломне илнĕ.

1970-1996 çулсенче Шупашкарти "Текстильмаш" заводра тĕрлĕ должноçсенче ĕçленĕ, директор çумĕ пулнă. Ĕç ветеранĕ.

Михаил Перевалкина Туслăх орденĕпе, республика тата çĕршыв шайĕнчи тĕрлĕ хисеп хучĕсемпе наградăланă.

Михаил Перевалкин пурнăçран 2013 çулта уйрăлнă.

А.КАРПОВА.